1

Werken met haibun

Walter Vereertbrugghen

Vanuit een etymologisch standpunt wordt 'haibun' in het Japans geschreven als 俳文 en

bestaat het begrip dus uit twee naast elkaar staande karakters van Chinese oorsprong. Het

eerste karakter 俳 met uitspraak [hai] betekent 'acteur'. Het staat nooit op zichzelf, maar

wordt uitsluitend in combinaties gebruikt, zoals in 俳句 voor 'haiku'. In enkele van die

combinaties heeft 俳 de betekenis van 'grappig'.

Het tweede karakter 文 op zichzelf heeft meerdere betekenissen en kan dan als [fumi] of

[aya] uitgesproken worden. In combinatie met andere karakters heeft 文 ook meerdere

betekenissen, maar die zijn ergens wel aan elkaar verwant: schrijfsel, opstel, zin, tekst,

schrijfstijl, literatuur. Het karakter wordt dan in veel gevallen als [bun] uitgesproken. Zo

wordt aan studenten Japans soms gevraagd om een 作文 [sakubun] te schrijven, een opstel,

letterlijk 'een gemaakt schrijfsel'. Een 俳文 [haibun] is dus een tekst met haiku.

Het begrip 'haiku' kennen we al. Nu nog de tekst. Beroemd is het reisverslag 'Oku no

hosomichi' van Matsuo Bashō, eigenlijk te vertalen als 'De smalle weg van Oku'. Met Oku

worden de noordelijke provincies van het grootste eiland Honshū bedoeld. Het werk bestaat

eveneens in vertaling. In 'Bashō, dichter zonder dak' van Willy Vande Walle krijgt deze

haibun 'Het smalle pad naar het verre noorden' mee, terwijl de uitgeverij Karnak de voorkeur

geeft aan 'De smalle weg naar het Hoge Noorden' in een vertaling van Robert Hartzema.

Als Bashō zelf haibun heeft gemaakt in de vorm van een reisverslag, dan mogen we veilig

stellen dat elke 俳人 [haijin] of 'haiku-persoon' zijn voorbeeld mag volgen. Bij uitbreiding

wordt voor een haibun elke tekst aanvaard, mits de inhoud in eerste instantie verhalend is.

Voor dit verhalend proza komen eveneens in aanmerking: autobiografie, biografie,

dagboekverhaal en kortverhaal. Een essay gaat al meer de richting van beschouwing uit en is

te vermijden.

Het gebruik van klare taal is wenselijk: niemand verwacht bombastisch proza, gebukt onder

termen enkel en alleen bedoeld voor ingewijden. Deze opmerking hoort hier thuis, want

Bashō zondigde zelf tegen deze regel. Zo plaatste Willy Vande Walle bij zijn vertaling van de

reeds vermelde haibun niet minder dan 102 voetnoten ter verduidelijking. Al dient gezegd dat

de culturele bagage van de Japanner anders is samengesteld dan die van de westerse lezer.

Veel Japanse lezers kennen hun literaire geschiedenis. Voorgaande betekent allerminst dat het

niveau van de tekst herleid moet kunnen worden tot nuchtere verslaggeving. Een haibun is

geen document bedoeld voor de gemeentelijke administratie. Terecht mag men betreffende

het tekstgedeelte een kwalitatieve invulling verwachten.

Voor wat de verhouding tussen proza en poëzie betreft, moet naar elegant evenwicht gestreefd

worden. Een enkele haiku te midden van een zee van proza oogt wat onevenwichtig, evenals

een overdaad aan haiku bij een summiere tekst. Een haibun is geen opstel, waaraan enkele

haiku gekleefd hangen. De gekozen haiku dienen een meerwaarde te hebben en een poeÅNtische

spanning te verlenen aan het geheel. Al mogen de haiku een dienende rol toebedeeld krijgen

in het geheel, toch mogen ze niet vervallen tot herhalingselement. Met andere woorden: de

meerwaarde van de poeÅNzie bestaat niet uit het in haiku formuleren van wat reeds voorafgaat.

De lezer waardeert het als deze haiku op zichzelf kunnen bestaan en onafhankelijk van de

tekst begrepen kunnen worden, al is deze eigenschap geen verplichting.

Iets vertellen over de lengte van een haibun valt wat moeilijk uit. Bashō had er de omvang

van een boek voor nodig, de werkjes in 'Vuursteen' zijn eerder bescheiden van omvang en

volstaan meestal met een A5-tje.

Reeds enkele jaren neemt in ons taalgebied de belangstelling voor haibun toe. In 'Vuursteen'

zijn ze al lang geen uitzondering meer. De haiku-dag Vlaanderen 2020 is gewijd aan haibun.

Er wordt uitgegaan van de betrokkenheid van een groot aantal haiku-liefhebbers om deze

kunstuiting in ons taalgebied samen vorm te geven. De in deze tekst voornoemde criteria

zullen aan de werkelijkheid getoetst worden. De opbrengst van hetgeen de deelnemers aan

deze haiku-dag zullen schrijven kan medebepalend zijn voor het verleggen van accenten, met

name betreffende:

1) de aard van de tekst

2) de lengte van de tekst

3) de relatie tussen tekst en haiku

4) de numerieke verhouding tussen tekst en haiku

5. 5)de al dan niet beperkte autonomie van de haiku
   

Een groot gedeelte van deze tekst is afkomstig van onze bundel 'HAIBUN', opgesteld ter

gelegenheid van het vijftienjarig bestaan van onze kern. Omwille van de haiku-dag

Vlaanderen 2020 zullen we samen in de loop van het jaar meer dan gewone belangstelling

opbrengen voor deze werkvorm. In april 2010 eindigde ik mijn tekst met een nog steeds

toepasselijke haiku.

        Hij rukt een wortel uit.

        Daarmee

        wijst hij mij de weg.

             (Kobayashi Issa)

Graag sluit ik af met een uitnodiging om de aangewezen richting te volgen, de wortel met

beide handen aan te grijpen en zelf opnieuw de weg te betreden naar de weidse en vruchtbare

velden van haibun.

Geraadpleegde werken:

Japanese character dictionary, Mark Spahn en Wolfgang Hadamitzky

Nichigai Associates, Tokyo, 1989

Bashō, dichter zonder dak, Willy Vande Walle

Peeters, Leuven, 1985

Bashō — De smalle weg naar het Hoge Noorden, (vertaling) Robert Hartzema, Karnak,

Amsterdam, 1979

HAIBUN, (verschillende auteurs), Haiku-kern Brabant, Dilbeek, 2010

********************************************************************************************

Op de volgende pagina staat een selectie haibuns.